سعیدبن قیس همدانیسعید بن قیس هَمْدانی، از صحابۀ امام علی و امام حسن علیهماالسلام می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - سعید از یاران نزدیک امام علی ۳ - فعالیت های سعید ۳.۱ - حضور در جنگ نهاوند ۳.۲ - حاکم ری ۳.۳ - حضور درجنگ جمل ۴ - حضور در جنگ صفین ۴.۱ - امیر سوارهنظام سپاه امام ۴.۲ - فرستاده امام پیش معاویه ۴.۳ - امام و ستایش سعید وقبیله او ۴.۴ - جنگ کردن با معاویه ۴.۵ - خطاب به شامیان ۴.۶ - اعلام امادگی برای ادامه جنگ ۴.۷ - از شاهدان امام برعهدنامه حکمیت ۴.۸ - اعلام امادگی دوباره برای جنگ ۴.۹ - فرستاده امام پیش خوارج ۴.۱۰ - دفع دشمن در شهر انبار ۵ - همراهی سعید باامام حسن در جنگ با معاویه ۶ - تاریخ وفات سعید ۷ - خصوصیات سعید ۸ - راوی بودن سعید ۹ - توصیف سعیدتوسط امام علی ۱۰ - فرزند سعید در سپاه مختار ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منابع ۱ - تیره و قبیله سعیدوی از تیرۀ بنی‌زَید بن مَرِب، از قبیله یمنی هَمْدان در عراق، و رئیس این قبیله بود. [۱]
حسن بن احمد ابن‌حائک هَمْدانی، الاکیل من اخبار الیمن و انساب حِمْیَر، ج۱۰، ص۵۴، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۲]
حسن بن احمد ابن‌حائک هَمْدانی، الاکیل من اخبار الیمن و انساب حِمْیَر، ج۱۰، ص۵۸، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۲ - سعید از یاران نزدیک امام علیطوسی [۳]
طوسی، رجال طوسی، ص ۶۹.
، به روایت فضل بن شاذان، سعید بن قیس را در شمار یاران نزدیک امام علی و بزرگان و زهاد تابعین ذکر کرده است.
۳ - فعالیت های سعید۳.۱ - حضور در جنگ نهاوندنخستین گزارش تاریخی درباره سعید بن قیس از حضور او در جنگ نهاوند در سال ۲۱ حکایت دارد. [۴]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۱۲۹.
۳.۲ - حاکم ریسعید بن قیس در حدود سال ۳۳، حکومت ری را از طرف سعید بن عاص، والی عثمان در کوفه، عهده‌دار بود. [۵]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۴، ص۳۳۰.
وی ظاهرآ پس از قتل عثمان به مدینه رفت. [۸]
ابن‌شبّه نمری، تاریخ المدینة المنورة، ج۴، ص۱۳۱۳، چاپ فهیم محمد شلتوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳.۳ - حضور درجنگ جملدر جنگ جمل، امام علی او را به ریاست گروه سوارکاران قبیله همدان گماشت [۹]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۱۶۶، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۷.
[۱۰]
محمد بن محمد بن نعمان مفید، الجمل او النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة، ج۱، ص۳۱۹، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۴۱۶ق/ ۱۳۷۴ش.
[۱۱]
ابن‌قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، ص۱۵۰، چاپ طه محمد زینی، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۶۷.
[۱۲]
ابن‌قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، ص ۱۴۶، چاپ طه محمد زینی، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۶۷.
۴ - حضور در جنگ صفیندر جنگ صفین نیز، علی علیه‌السلام وی را به ریاست قبیلۀ همدان و گروهی از حِمیریان گمارد. ۴.۱ - امیر سوارهنظام سپاه امامدر این جنگ، سعید از امرای سوارهنظام سپاه امام بود [۱۴]
احمد بن اعثم‌کوفی، کتاب الفتوح، ج۳، ص۲۵، چاپ علی شیری، بیورت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
و فرماندهی گروه رَجْراجه(سپاه موج‌آسا)، شامل چهار هزار سپاهی زره‌پوش از قبیله همدان، را برعهده داشت.
۴.۲ - فرستاده امام پیش معاویههمچنین، سعید از کسانی بود که در همین جنگ، امام علی نزد معاویه فرستاد تا او را به پیروی از کتاب خدا و فرمان او و پیوستن به جماعت، دعوت نمایند. [۱۸]
احمد بن اعثم‌کوفی، کتاب الفتوح، ج۳، ص۱۹ـ۲۰، چاپ علی شیری، بیورت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
۴.۳ - امام و ستایش سعید وقبیله اوسعید بن قیس به همراه قومش (هَمدان) در جنگ صفّین رشادت و فداکاری بسیار نمود و برخی از نامداران سپاه معاویه را به هلاکت رساند؛ به‌گونه‌ای که علی علیه‌السلام اشعاری در ستایش او و قبیلۀ همدان خواند. [۲۲]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۲۲، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۷.
۴.۴ - جنگ کردن با معاویهبه زحمت افتادن سپاه معاویه از سعید بن قیس و همدانیان به‌گونه‌ای بود که معاویه ناگزیر خود به جنگ با سعید و همدانیان رفت، اما کاری از پیش نبرد و فرار کرد. آنگاه، یمانیان و عَکّیان را به جنگ با همدانیان فرستاد که آن‌ها نیز شکست خوردند. ۴.۵ - خطاب به شامیانسعید بن قیس پس از آن‌که معاویه با نیرنگ، سپاه عراق را به متارکه جنگ و پذیرش حکمیت قرآن دعوت کرد، خطاب به سپاه شام گفت که تاکنون سپاه امام علی برای داوری قرآن با شامیان جنگیده بود و اکنون شامیان، سپاه او را به آن می‌خوانند. ۴.۶ - اعلام امادگی برای ادامه جنگاگرچه از روایت نصر بن مزاحم برمی‌آید که سعید بن قیس در قبول یا رد پیشنهاد متارکه جنگ مردد بوده است، اما پس از قرار صلح میان دو سپاه (چند ماه پیش از اعلام نتیجه حکمیت)، سعید بار دیگر آمادگی خود و قبیله هَمْدان را به فرمانبرداری از علی و ادامه جنگ اعلام نمود. ۴.۷ - از شاهدان امام برعهدنامه حکمیتبااین حال، وی نیز سرانجام آن را پذیرفت و از جمله شاهدان امام بر عهدنامه حکمیت شد [۲۸]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۳۱، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۷.
[۲۹]
ابن‌قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، ص۱۹۶، چاپ طه محمد زینی، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۶۷.
گفته شده که چون حَکَمین در اعلام نتیجۀ حکمیت تأخیر و درنگ نمودند، سعید بن قیس به آنان هشدار داد. [۳۰]
ابن‌قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، ج۱، ص۱۱۷، چاپ طه محمد زینی، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۶۷.
۴.۸ - اعلام امادگی دوباره برای جنگپس از اعلام حُکم حکمین، علی علیه‌السلام بار دیگر برای جنگ با معاویه عزم شام نمود و سعید بن قیس آمادگی خود و قبیله‌اش را اعلام کرد. ۴.۹ - فرستاده امام پیش خوارجهنگامی که خوارج سر برآوردند نیز، سعید بن قیس از کسانی بود که امام علی ایشان را برای گفتگو با خوارج فرستاد. ۴.۱۰ - دفع دشمن در شهر انباردر جریان حملات سرداران معاویه در مناطق تحت امر امام علی و گلایه امام از نکوشیدن مردم کوفه برای دفع دشمن، سعید بن قیس آمادگی خود را اعلام نمود و با هشت هزار نفر برای دفع حملۀ سفیان بن عَوف غامدی به شهر انبار، حرکت کرد. [۳۳]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۱۹ـ۳۲۱، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۷.
[۳۴]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۴۱ـ۳۴۲، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۷.
[۳۵]
ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، ج۲، ص۴۶۴ـ۴۷۲، چاپ جلال‌الدین محدث.
[۳۶]
طبری، تاریخ (بیروت)، ج۵، ص۷۹.
۵ - همراهی سعید باامام حسن در جنگ با معاویهپس از شهادت امام علی، سعید بن قیس در کنار امام حسن علیه‌السلام و مورد توجه خاص او بود. هنگامی که امام حسن سپاه دوازده هزار نفری خود را، به فرماندهی عبیداللّه بن عباس، برای رویارویی با معاویه به سمت شام فرستاد، سعید بن قیس را از مشاوران وی و دومین (به روایتی سومین) جانشین پس از عبیداللّه قرار داد. [۳۷]
احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۳۸۱، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۷.
[۳۸]
ابوالفرج اصفهانی؛ مقاتل الطالبین، ج۱، ص۶۲، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸ق/ ۱۹۴۹م.
۶ - تاریخ وفات سعیدتاریخ درگذشت سعید روشن نیست و اگرچه زرکلی [۳۹]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۱۰۰، بیروت ۱۹۹۹.
آن را حدود سال ۵۰ دانسته، از روایت ابن‌کلبی برمی‌آید که سعید تا مدتها پس از آن زنده بوده است.
به روایت ابن‌کلبی، حَجاج، والی بصره و کوفه، سعید بن قیس را وادار کرد تا دختر خود را به ازدواج مردی از بنی‌أود درآورد، که از یاران حجّاج و دشمن امام علی بود. ۷ - خصوصیات سعیدسعید بن قیس دلیر و جنگجو و از یاران وفادار امام علی بود. [۴۳]
حسن بن احمد ابن‌حائک هَمْدانی، الاکیل من اخبار الیمن و انساب حِمْیَر، ج۱۰، ص۵۸، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۴۵]
سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج۷، ص۲۴۳.
همْدانی، سعید بن قیس را از دلیران و «دُهات عرب» و بخشنده دانسته است. [۴۶]
حسن بن احمد ابن‌حائک هَمْدانی، الاکیل من اخبار الیمن و انساب حِمْیَر، ج۱۰، ص۵۸ـ۵۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
سعید شعر می‌گفت و در جنگهای جمل و صفّین اشعاری به‌رجز می‌خواند. او سخنور نیز بود و در جنگ صفّین، خطبه و سخنانی بلیغ در تحریض یارانش به پیروی از امام علی و ستایش از آن حضرت و در ذم معاویه ایراد کرد. ۸ - راوی بودن سعیدسعید از امام علی روایت کرده است. [۴۹]
نصر بن مزاحم منقری، وقعة صفین، ج۱، ص۲۳۶ـ۲۳۷، چاپ عبدالسلام هارون، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۰.
۹ - توصیف سعیدتوسط امام علیعلی علیه‌السلام ضمن خواندن شعری در وصف او فرمود، مردی است که گفتار و کردار و بخشش او درست و استوار است. [۵۱]
حسن بن احمد ابن‌حائک هَمْدانی، الاکیل من اخبار الیمن و انساب حِمْیَر، ج۱۰، ص۵۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۱۰ - فرزند سعید در سپاه مختاراز جمله فرزندان سعید بن قیس، عبدالرحمان بن سعید، عامل مختار در موصل، بود که در سال ۶۶ در سپاه مختار درگذشت. [۵۲]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۵۹.
خاندان سعیدیین در بیت زود (یمن) به سعید بن قیس منسوب بوده‌اند. [۵۴]
حسن بن احمد ابن‌حائک هَمْدانی، الاکیل من اخبار الیمن و انساب حِمْیَر، ج۱۰، ص۵۸ـ۵۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۱۱ - فهرست منابع(۱) ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۵۹. (۲) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۳) احمد بن اعثم‌کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیورت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱. (۴) ابن‌بابویه، الخصال، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲. (۵) حسن بن احمد ابن‌حائک هَمْدانی، الاکیل من اخبار الیمن و انساب حِمْیَر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۶) ابن‌شبّه نمری، تاریخ المدینة المنورة، چاپ فهیم محمد شلتوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۷) ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نجف ۱۳۷۶/۱۹۵۶. (۸) ابن‌قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، چاپ طه محمد زینی، قاهره ۱۳۷۸/۱۹۶۷. (۹) ابوالفرج اصفهانی؛ مقاتل الطالبین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸ق/ ۱۹۴۹م. (۱۱) سیدمحسن امین، اعیان الشیعه. (۱۲) احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق، ۱۹۹۷. (۱۳) ابراهیم بن محمد ثقفی، الغارات، چاپ جلال‌الدین محدث؛ تهران ۱۳۵۵ش؛ (۱۵) ابوحنیفه دینوری، الخبار الطوان، چاپ عبدالمنعم عامر، جمال‌الدین شیال، قاهره ۱۹۶۰. (۱۶) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹. (۱۷) طبری، تاریخ (بیروت). (۱۸) محمد بن عمر کشّی، اخیار معرفة الرجال، چاپ حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش. (۱۹) محمد بن محمد بن نعمان مفید، الجمل او النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۴۱۶ق/ ۱۳۷۴ش. (۲۰) نصر بن مزاحم منقری، وقعة صفین، چاپ عبدالسلام هارون، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۰. (۲۱) یعقوبی، تاریخ. ۱۲ - پانویس
۱۳ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سعید بن قیس همدانی »، شماره۵۴۵۹. |